Τετάρτη 2 Νοεμβρίου 1922. Η δίκη των ‘’6’’ βρίσκεται στην τρίτη ημέρα. Καταθέτουν ως μάρτυρες οι Μιχ. Πάσσαρης, Πέτρος Σουμίλας, Γ. Σπυρίδωνος, Μιλτ. Κοιμήσης, Θεόδ. Σκυλακάκης, Κωνστ. Κανελλόπουλος. Ο Γ. Χατζηανέστης προσπαθεί με νύχια και με δόντια να υπερασπιστεί την υστεροφημία του. Ρωτάει, ξαναρωτάει, ψάχνει, προσπαθεί να εκμαιεύσει απαντήσεις που θα τους προσδώσουν ελαφρυντικά…
Οι συνήγοροι υπεράσπισης προσπαθούν να πάρουν τις απαντήσεις που θέλουν. Ο συνήγορος Σωτηριάδης ερωτά τον συνταγματάρχη Πάσσαρη, που καταθέτει ως μάρτυρας, αν οι ενέργειες για τις οποίες κατηγορούνται οι κατηγορούμενοι ήταν σκόπιμες. Η απάντηση ήταν:
Μ. ΠΑΣΣΑΡΗΣ: «Σκόπιμες όχι! Πεπλανημένες όμως ναι».
Ο υπουργός Νικόλαος Στράτος ρωτάει τον μάρτυρα:
Ν. ΣΤΡΑΤΟΣ: «Όταν μου τονίσατε το αδύνατον της ανασυγκρότησης του στρατεύματος, τι σας είπα και τι έκανα;».
Μ. ΠΑΣΣΑΡΗΣ: «Καταληφθήκατε από λυγμούς, καλύψατε τα μάτια σας με το μαντίλι και αποσυρθήκατε προς το παράθυρο…».
Ο στρατηγός Πέτρος Σουμίλας
Στη συνέχεια καταθέτει ο στρατηγός Πέτρος Σουμίλας. Αναφέρει ότι του είχε ανατεθεί η διενέργεια ανακρίσεων για την υποχώρηση της VII Μεραρχίας. Περιγράφει με μελανά χρώματα τη συμπεριφορά κάποιων αξιωματικών, περιγράφει ένα απίστευτο χάος στις τάξεις του στρατού όταν έσπασε το μέτωπο και κατηγορεί τον διοικητή της ταξιαρχίας ότι βρισκόταν «σε παραζάλη» και «αντί να είναι παρά τω τμήμα, το οποίον έπρεπε να είναι όπισθεν και από τον διοικητήν της Μεραρχίας, ήτο έμπροσθεν, δηλαδή μακράν…».
Σε ερώτηση του προέδρου που αποδίδει την αποτυχία των επιχειρήσεων, απαντά ότι οι διοικήσεις μονάδων είχαν ανατεθεί σε αξιωματικούς «που δεν ήταν στο ύψος της αποστολής τους, πράγμα που επέδρασε μειωτικά στο ηθικό του στρατεύματος».
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: «Μετά την επίθεση της 13ης Αυγούστου, που αποδίδετε τη ραγδαία κατάρρευση του μετώπου;».
Π. ΣΟΥΜΙΛΑΣ: «Στο ηθικό του στρατού και στην έλλειψη αρχηγών οι οποίοι θα μπορούσαν να σταματήσουν την υποχώρηση».
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: «Πως δικαιολογείτε την αθρόα παράδοση μικρών μονάδων στρατού; Δεν γεννήθηκε καθόλου στην ψυχή σας το ερώτημα πως αυτός ο στρατός ο ελληνικός κατέληξε στο σημείο να παραδίδεται αθρόως;».
Π. ΣΟΥΜΙΛΑΣ: «Νομίζω ότι οι αρχηγοί δεν ήταν ικανοί να τηρήσουν τη θέση την οποία έπρεπε να τηρήσουν».
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: «Ώστε την κατάρρευση του μετώπου την αποδίδετε στην ανικανότητα των αρχηγών;».
Π. ΣΟΥΜΙΛΑΣ: «Μάλιστα».
Ο μάρτυρας εξιστορεί την απουσία ιματισμού και τροφής από το στράτευμα, λέει ότι το φαγητό που προσφερόταν ήταν άθλιας ποιότητας και καταθέτει τη μαρτυρία του ότι είδε ο ίδιος στρατιώτες να πετάνε το συσσίτιο και να μένουν νηστικοί, γιατί δεν τρωγόταν… Ο μάρτυρας καταθέτει επίσης την άποψή του ότι οι στρατιώτες «ενδιαφέρονταν να τελειώσει η όλη κατάσταση» και να γυρίσουν στα σπίτια τους.
Ο μάρτυρας δέχεται ερωτήσεις από τους κατηγορούμενους Ξενοφώντα Στρατηγό και Νικόλαο Θεοτόκη και εκφράζει την κατηγορηματική άποψή του ότι κανένας Έλληνας δεν μπορεί να πρόδωσε την πατρίδα του κάνοντας σκόπιμες πράξεις για διευκόλυνση του εχθρού.
Ο αντισυνταγματάρχης Γ. Σπυρίδωνος
Ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Σπυρίδωνος, που είναι ο επόμενος μάρτυρας, υπηρέτησε στη Στρατιά της Μικράς Ασίας μέχρι λίγες μέρες πριν την τουρκική επίθεση του Αυγούστου, οπότε αποχώρησε λόγω ασθένειας. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1957, έγραψε ένα βιβλίο για τη μικρασιατική καταστροφή, στο οποίο εκφράζει την άποψη ότι το μέγιστο για την Ελλάδα εγχείρημα της Μικράς Ασίας ήταν εξαρχής καταδικασμένο σε αποτυχία λόγω της σε βάρος της Ελλάδας ασκηθείσας εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας.
Ο μάρτυρας, στην κατάθεσή του, επιρρίπτει την καίρια ευθύνη της κατάρρευσης του στρατεύματος στην κωνσταντινική παράταξη, αφού, όπως λέει, ενώ ο στρατός ήταν από τους τελειότερους που υπήρχαν μέχρι την επαναφοράς του Κωνσταντίνου, από τον Νοέμβριο του 1920 και μετά επήλθε η κατάρρευση του στρατεύματος. Γιατί; Γιατί, όπως λέει, οι διοικήσεις των μονάδων ανατέθηκαν σε στελέχη που ήταν παντελώς άπειρα σχετικά με την ευρωπαϊκή τέχνη των πολέμων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αρχίσουν οι αποτυχίες, οι οποίες επέφεραν την πρώτη του ηθικού του στρατεύματος. Οι στρατιώτες, λέει, ήταν βέβαιοι ότι το τέλος πλησίαζε γοργά…
Ακόμη και για τη διατροφή των στρατιωτών ο μάρτυρας θα βάλει διαχωριστική γραμμή την αλλαγή κυβέρνησης και την επαναφορά του Κωνσταντίνου. Από τον Νοέμβριο του 1920 και μετά, λέει ο μάρτυρας, η διατροφή των στρατιωτών άρχισε να έχει φθίνουσα ποιότητα και ποσότητα…
Ένα από τα σημαντικότερα σημεία της κατάθεσης του Γ. Σπυρίδωνος είναι αυτό που αναφέρεται στη μελέτη οχύρωσης της Σμύρνης, για την οποία τόσος λόγος έγινε, κατόπιν εορτής… Ερωτάται ο μάρτυρας αν γνώριζε ότι υπήρχε μελέτη που είχε χρηματοδοτηθεί από την κυβέρνηση Βενιζέλου και απαντά ότι το γνώριζε, αλλά η μελέτη αυτή εγκαταλείφθηκε από τη νέα κυβέρνηση των κωνσταντινικών…
Ο μάρτυρας αντισυνταγματάρχης Μιλτ. Κοιμήσης είναι ο επόμενος μάρτυρας και καταθέτει ότι οι διοικούντες θεωρούσαν την επιχείρηση κατά της Άγκυρας απλό περίπατο. Ο μάρτυρας ανατρέπει αυτόν τον ισχυρισμό, λέγοντας πως οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες του ελληνικού στρατού είχαν διαπιστώσει ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν αληθές και γι’ αυτό δυσφορούσαν φανερά, πιστεύοντας πως δεν επρόκειτο να κερδίσουν τίποτα, αλλά οδηγούνταν ως πρόβατα στη σφαγή…
Ο μάρτυρας «καρφώνει» και άλλο ένα καρφί στο σταυρό των κατηγορούμενων:
Μ. ΚΟΙΜΗΣΗΣ: «Είμαι περισσότερο από βέβαιος ότι οι επιχειρήσεις διατάχθηκαν με μόνο στόχο την αναγνώριση του βασιλέως. Ήταν σε θέση να θυσιάσουν το παν, ακόμα και τα σύνορά μας να τα φτάσουν μέχρι το Ταίναρο, αρκεί να αναγνωριστεί ο βασιλεύς».
Ο Γ. Χατζηανέστης ρωτάει τον μάρτυρα:
Γ. ΧΑΤΖΗΑΝΕΣΤΗΣ: «Στην κατάθεσή σας λέτε ότι επέδειξα εγκληματική αδιαφορία για το στράτευμα. Τι εννοείτε;».
Μ. ΚΟΙΜΗΣΗΣ: «Εννοώ ότι με την έναρξη της εχθρικής επίθεσης δεν σπεύσατε να βρεθείτε στη μέση του στρατού, ή τουλάχιστον σε τέτοιο σημείο ώστε να πληροφορείστε τις κινήσεις του».
Ο Θεόδωρος Σκυλακάκης
Επόμενος μάρτυρας ο Θεόδωρος Σκυλακάκης, μέλος του επιτελείου του Χατζηανέστη, φανατικός αντιβενιζελικός, αλλά καταπέλτης κατά των… ομοϊδεατών του..! Τον Χατζηανέστη τον θεωρεί βασικό υπαίτιο της καταστροφής.
Όπως καταθέτει, υπηρέτησε ως υπασπιστής του Παπούλα και σε διάφορες επιτελικές θέσεις. Όταν ξέσπασε η τουρκική επίθεση, στις 13 Αυγούστου, βρισκόταν σε αναρρωτική άδεια, την οποία, όπως είπε, διέκοψε και επέστρεψε στη θέση του «αυτοβούλως».
Ο αντιβενιζελικός Θ. Σκυλακάκης, θα κάνει «φύλλο και φτερό» τους… αντιβενιζελικούς επικεφαλής των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Καταθέτει ότι το Επιτελείο της Στρατιάς δεν «λειτουργούσε ομαλά», ενώ για τις σχέσεις των μελών του Επιτελείου με τον Χατζηανέστη λέει ότι δεν ήταν καλές «εξαιτίας του χαρακτήρα του αντιστράτηγου, ο οποίος δεν δεχόταν ούτε συζήτηση».
Αλλά δεν έχει τελειώσει εδώ ο μάρτυρας. Θα καταθέσει στο δικαστήριο ότι στην κατάρρευση του ηθικού των στρατιωτών θα συμβάλει τα μέγιστα η παράταση της επιστράτευσης, η κακή διατροφή αλλά και τα παράπονα των φαντάρων για τους αξιωματικούς τους, πολλοί από τους οποίους έκαναν εμπόριο με τις διάφορες καντίνες φαγητού..!
Ο μάρτυρας θα καυτηριάσει την αρθρογραφία των εφημερίδων της εποχής, κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στον Ριζοσπάστη, την αρθρογραφία του οποίου θεωρούσε επιζήμια για το ηθικό των στρατιωτών, κάτι που εκμεταλλεύθηκε, όπως είπε, ο Κεμάλ, ρίχνοντας τις εφημερίδες από αεροπλάνα μέσα στις γραμμές του ελληνικού στρατού…
Ο Κων. Κανελλόπουλος
Έρχεται η σειρά του μάρτυρα Κων. Κανελλόπουλου, λοχαγού μηχανικού, ο οποίος υπηρετούσε με τον στρατηγό Τρικούπη τον Αύγουστο του 1922, όταν ο Τρικούπης… πιάστηκε αιχμάλωτος..! Αφηγείται με κάθε λεπτομέρεια την έναρξη της τουρκικής επίθεσης στις 13 Αυγούστου 1922. Ο μάρτυρας καταθέτει ότι, στη διάρκεια της επίθεσης του τουρκικού στρατού, δεν υπήρχε μέσο επικοινωνίας, γιατί ο ασύρματος είχε μεταφερθεί στο Εσκί Σεχίρ..!
Σε ερώτηση του προέδρου για το αν υπήρχε ελπίδα αναστροφής της κατάστασης, ο μάρτυρας θα απαντήσει ότι ασφαλώς υπήρχε, «αν λαμβάνονταν τα μέτρα που έπρεπε…».
Οι μάρτυρες κατηγορίας καρφώνουν ένα – ένα τα καρφιά στα φέρετρα των κατηγορουμένων. Βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί έχουν ένα μόνο σκοπό με τις καταθέσεις τους: να γίνουν αρεστοί στην Επανάσταση και τα όργανά της.
Όλοι οι μάρτυρες που έχουν καταθέσει μέχρι τώρα στο Στρατοδικείο είχαν τις λύσεις για όλα..! Όλοι τα ήξεραν όλα… Όλοι, εκτός από τους κατηγορούμενους. Αλλά όλοι δήλωσαν αδυναμία για να κάνουν κάτι καθοριστικό ώστε να αλλάξει ο ρους των πραγμάτων και της Ιστορίας.
Συνεχίζεται…