Το πρωί της Τρίτης 13 Σεπτέμβρη 1922, τα ερείπια της Σμύρνης ακόμη καπνίζουν… Οι εμπρησμοί των προηγούμενων ημερών έχουν μετατρέψει την πόλη, στο μεγαλύτερο μέρος της, σε στάχτη. Στην Αθήνα δύο μονοκινητήρια αεροπλάνα, σε ύψος αρκετά μεγάλο, κάνουν κύκλους στον αττικό ουρανό, σκορπίζοντας δεσμίδες προκηρύξεων, τις οποίες οι εμβρόντητοι πεζοί διαπληκτίζονται ποιος να πρωτοπάρει… Πριν φτάσουν στην Αθήνα, τα αεροπλάνα είχαν περάσει από τη Θεσσαλονίκη και τη Λάρισα όπου και εκεί είχαν πετάξει προκηρύξεις.
Με αυτό τον τρόπο κάνει την εμφάνισή της η «εν Μυτιλήνη και Χίω εθνοσωτήριος Επανάστασις». Την ίδια ώρα, οι αποθρασυνθέντες Τούρκοι του Κεμάλ απαιτούν να συρθεί η Ελλάδα «γονυκλινής να ζητήση έλεος»…
Οι πρόσφυγες καταφθάνουν κατά κύματα στην Αθήνα, τον Πειραιά, τη Χίο, τη Μυτιλήνη. Απλοί άνθρωποι που δεν έχουν που την κεφαλήν κλίναι και στρατιώτες ρακένδυτοι και πεινασμένοι που προσπαθούν να πάρουν απολυτήριο για να πάνε στα σπίτια τους.
Η Επαναστατική Επιτροπή
Το κείμενο της προκήρυξης δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας:
ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΛΑΟΝ ΠΡΟΕΔΡΟΝ ΕΘΝΟΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΑ, ΔΙΑΔΟΧΟΝ, ΠΡΟΕΔΡΟΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
Ο εν Μυτιλήνη και Χίω στρατός και στόλος μοι ανέθηκαν αυθορμήτως την ηγεσίαν αυτών, όπως διατυπώσω εν ονόματί των τας κάτωθι αξιώσεις, εν τη απολύτω πεποιθήσει ότι εις ταύτας είναι σύμφωνος και ο λοιπός στρατός και στόλος και ιδία ολόκληρος ο ελληνικός λαός, πλην ίσως ασημάντου μειοψηφίας, ουχί εξ ευγενών ελατηρίων αντιφρονούσης.
Η σωτηρία της Πατρίδος και μόνη επιβάλλει τας αξιώσεις μας ταύτας:
1ον. Παραίτησις του Βασιλέως χάριν της Πατρίδος υπέρ του Διαδόχου.
2ον. Άμεσος διάλυσις της Εθνοσυνελεύσεως.
3ον. Σχηματισμός κυβερνήσεως αχρόου και εμπνεούσης εμπιστοσύνην εις την Αντάντ δια την ταχίστην και αμερόληπτον ενέργειαν εκλογών Εθνοσυνελεύσεως και την διαχείρισιν των εξωτερικών ζητημάτων, μέχρις ου ο λαός αποφασίση τελικώς δια των εκλογών περί της τύχης του.
4ον. Άμεσος ενίσχυσις του Θρακικού μετώπου. Ας επικρατήση και παρ’ υμίν ο αγνός πατριωτισμός προς αποσόβησιν αλληλοσπαραγμού και ταχυτέραν έναρξιν του έργου της εθνικής παλινορθώσεως, δι’ ης θα ανασταλή η πλήρης καταστροφή, προς ην φερόμεθα, και θα επιτευχθή η σωτηρία της Πατρίδος.
Μυτιλήνη, 11 Σεπτεμβρίου 1922
Σ. Γονατάς
Συνταγματάρχης
Στο Λαύριο φτάνει το θωρηκτό «Λήμνος», με την Επαναστατική Επιτροπή και ένα τελεσίγραφο που εκπνέει τα μεσάνυχτα. Ο πρώην αρχιστράτηγος Παπούλας εξουσιοδοτείται από το Παλάτι να πάει στο Λαύριο και να μεταφέρει τα αιτήματα των επαναστατών. Η κυβέρνηση Τριανταφυλλάκου υποβάλλει την παραίτησή της.
Περασμένα μεσάνυχτα επιστρέφει ο Παπούλας από το Λαύριο. Οι αρχηγοί της Επανάστασης του έχουν πει ότι θα μπουν στην Αθήνα πάραυτα, αν δεν γίνουν δεκτά τα αιτήματά τους. Την επόμενη μέρα το πρωί στα αιτήματα έχει προστεθεί ένα ακόμα: αξιώνουν την άμεση αναχώρηση του Κωνσταντίνου από την Ελλάδα, μαζί με τη Σοφία.
Ο Κωνσταντίνος καταλαβαίνει ότι δεν υπάρχουν περιθώρια ελιγμών και συντάσσει το αποχαιρετιστήριο διάγγελμα «προς τον ελληνικόν λαόν», πριν αναχωρήσει οριστικά.
Επαναστάσεις “δύο σε μία”…
Λίγο πριν αποβιβαστούν από το «Λήμνος» οι στρατιωτικοί της Επανάστασης και τα στρατεύματα που τους ακολουθούν, καταφθάνει στην Αθήνα ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος και εισβάλλει κατά τρόπο σαρωτικό. Ο Πάγκαλος επιδίδεται σε ένα ανελέητο κυνήγι όσων πίστευε ότι πρέπει να τιμωρηθούν με συνοπτικές διαδικασίες. Τον ακολουθούν ο Γεώργιος Κονδύλης και ο ναύαρχος Αλέξανδρος Χατζηκυριάκος.
Δύο επαναστάσεις που πάνε «πακέτο» και προσπαθούν να κερδίσουν μεγαλύτερο μερίδιο εξουσίας η κάθε μια στην μετά Κωνσταντίνο εποχή. Σε λίγες μέρες θα «συγχωνευθούν» σε μία.
Την επόμενη μέρα, 14 Σεπτέμβρη, η Επανάσταση προστρέχει στον ευρισκόμενο στο εξωτερικό Ελευθέριο Βενιζέλο και του ζητάει να αναλάβει την «διεξαγωγή του εθνικού ζητήματος εν τω εξωτερικώ», εκφράζοντας την απόλυτη εμπιστοσύνη της στο πρόσωπό του.
Η Επαναστατική Επιτροπή συντάσσει διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό, με το οποίο κάνει γνωστό ότι «επελθούσης μετά της παραιτηθείσης κυβερνήσεως Τριανταφυλλάκου συμφωνίας, εντός ελαχίστων ωρών η προσωρινή Επαναστατική Επιτροπή αναλαμβάνει την εξουσίαν».
Ο Πάγκαλος έχει αποφασίσει και πείθει και τους άλλους της Επαναστατικής Επιτροπής ότι πρέπει οι πολιτικοί αρχηγοί της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως (Γούναρης, Πρωτοπαπαδάκης, Μπαλτατζής, Θεοτόκης, Στράτος κλπ.) να μεταφερθούν στο θωρηκτό «Λήμνος» και να εκτελεστούν με συνοπτικές διαδικασίες επί του καταστρώματος… Την ίδια μέρα αρχίζουν οι συλλήψεις όλων των μελών της κυβέρνησης Γούναρη. Οι προθέσεις του Πάγκαλου διαρρέουν στους πρεσβευτές της Αγγλίας και της Γαλλίας, οι οποίοι με διάβημά τους ζητούν να μην υπάρξουν εκτελέσεις, αλλά οι θεωρούμενοι ως υπαίτιοι της τραγωδίας να δικαστούν από νόμιμο δικαστήριο.
Νέα κυβέρνηση
Στις 15 Σεπτέμβρη η Επαναστατική Επιτροπή, μετά από μακρά διαβούλευση, σχηματίζει νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη, ο οποίος απουσιάζει στο εξωτερικό με προβλήματα υγείας και καθήκοντα πρωθυπουργού αναλαμβάνει ο Σωτήριος Κροκιδάς. Η Εθνοσυνέλευση διαλύεται με συνοπτικές διαδικασίες. Η Ηνωμένη Αντιπολίτευση δεν υπάρχει πλέον. Απλά και παντελώς αθόρυβα έσβησε από τον πολιτικό χάρτη…
Οι Γονατάς και Πλαστήρας αρχίζουν επαφές με τους πρεσβευτές της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Εισπράττουν παραινέσεις για αποφυγή εκτρόπων και διεξαγωγή δίκης για τους θεωρούμενους ως πρωταίτιους της μικρασιατικής συμφοράς… Υποδεικνύουν επίσης την άμεση διεξαγωγή εκλογών για την ανανέωση της σύνθεσης της Εθνοσυνέλευσης. Οι «υποδείξεις» αυτές γίνονται δεκτές χωρίς καμία αντίρρηση.
Η Επαναστατική Επιτροπή των Γονατά – Πλαστήρα εκδίδει ανακοίνωση, με την οποία προσπαθεί να ψαλιδίσει τα φτερά του άκρατου φανατισμού που προσπαθεί να εξαπλώσει ο Πάγκαλος. Ο Πάγκαλος αποδοκιμάζεται μεν, δεν πτοείται δε.
Η αναχώρηση
Στις 17 Σεπτέμβρη το πρωί, πριν αναχωρήσει ο Κωνσταντίνος από την Ελλάδα, γίνεται η ορκωμοσία του Γεωργίου Β’ με έναν ιερέα και ένα ευαγγέλιο.
Ο Κωνσταντίνος και η Σοφία θα αναχωρήσουν με διαβατήρια στα οποία θα αναφέρονται ως «κόμης των Αχαρνών» και «Βασίλισσα Σοφία, κόμισσα των Αχαρνών»… Στις 6 το απόγευμα η οικογένεια θα αναχωρήσει από τον Ωρωπό με το υπερωκεάνιο «Πατρίς» με κατεύθυνση την Ιταλία.
Αργά το βράδυ ο Ελευθέριος Βενιζέλος ενημερώνει με τηλεγράφημά του την Επαναστατική Επιτροπή ότι τίθεται στη διάθεσή της για να γλυτώσει η Ελλάδα από την άβυσσο στην οποία την οδηγούσε το καταλυθέν καθεστώς. Ταυτόχρονα, επαναλαμβάνει αυτό που είπε την ημέρα της εκλογικής ήττας του, ότι δηλαδή έχει αποφασίσει οριστικά και αμετάκλητα ότι θα απέχει από την πολιτική.
Για τις 21 Σεπτέμβρη έχει προγραμματιστεί η διάσκεψη των Μουδανιών, στην οποία θα κριθεί το αν χαθεί για την Ελλάδα ολόκληρη η Θράκη. Οι Έλληνες εκπρόσωποι Ν. Πλαστήρας, Πτολεμαίος Σαρηγιάννης κ.α. αναχωρούν ως πληρεξούσιοι της Ελλάδας, αλλά… είναι ήδη αργά… Οι αποφάσεις είναι ήδη ειλημμένες… Οι «σύμμαχοι» της Ελλάδας Γαλλία και Ιταλία κάνουν διάβημα προς την ελληνική κυβέρνηση για να εκκενώσει την Θράκη..! Η Αγγλία δεν έχει υπογράψει το διάβημα…
Στις 22 Σεπτέμβρη ο Βενιζέλος δημοσιοποιεί στους «Τάιμς» του Λονδίνου την «οργή» του για τους συμμάχους της Ελλάδας, αφού παραδέχεται ότι η Θράκη έχει ήδη χαθεί για την Ελλάδα… Μέχρι αυτή την ώρα μιλάει μόνο για την απώλεια της ανατολικής Θράκης. Σε λίγο θα μιλάει και για τη δυτική… Οι «νικήτριες δυνάμεις», που μέχρι πριν λίγους μήνες καθύβριζαν τους Τούρκους ως «σφαγείς» και «εμπρηστές», ως το όνειδος του ευρωπαϊκού πολιτισμού, κάθονται στο ίδιο τραπέζι με τους Τούρκους, τους οποίους θεωρούν πλέον ισότιμους συνομιλητές..!
“Δυστυχώς αργήσατε”…
Η Ελλάδα πρέπει να εκκενώσει την Θράκη μέχρι τον Έβρο σε σύντομο χρόνο, ακόμη και πριν καν υπογραφεί η συνθήκη..! Ο Βενιζέλος ξεσπά οργισμένος: «Η Θράκη εσφαγιάσθη υπό των ισχυρών της γης!». Απευθύνεται στον Πουανκαρέ ζητώντας έλεος, στο όνομα της παλιάς τους συνεργασίας. Ο Πουανκαρέ είναι ανένδοτος:
«Δυστυχώς αργήσατε. Η καθεστωτική μεταβολή που πραγματοποιήσατε στην Ελλάδα ήρθε πολύ αργά. Τώρα είναι αδύνατον να αλλάξουν προς το συμφέρον σας τα πράγματα. Η γαλλική πολιτική στην Εγγύς Ανατολή έχει κιόλας χαραχθεί πριν από τα τελευταία γεγονότα στην Ελλάδα. Τις αποφάσεις μας για τη Θράκη τις έχουμε πάρει σε συνεννόηση με την κυβέρνηση της Μεγάλης Βρετανίας και είναι αδύνατη κάθε μετατροπή τους. Η Ανατολική Θράκη θα περιέλθει στην Τουρκία»…
Η Δυτική Θράκη βρίσκεται και αυτή στην κόψη του ξυραφιού. Ο Βενιζέλος υποχωρεί και συναινεί στην εκκένωση της Ανατολικής Θράκης… Ο Πουανκαρέ του υπόσχεται ότι θα… πείσει τον Κεμάλ να μη ζητήσει και την Δυτική Θράκη αλλά και τις πολεμικές αποζημιώσεις τις οποίες ήδη έχει απαιτήσει… Μέσα στις απαιτήσεις του Κεμάλ είναι και ο ελληνικός στόλος και τα νησιά του Αιγαίου…
Στις 24 Σεπτέμβρη ο Βενιζέλος τηλεγραφεί στην ελληνική κυβέρνηση ότι συνιστά «απόλυτον διαλλακτικότητα» αφού η στρατιωτική δύναμη της Ελλάδας δεν επιτρέπει αντιρρήσεις. Λέει επίσης πως είναι βέβαιος ότι κάθε αντίρρηση ή «δυστροπία» εκ μέρους της Ελλάδας θα «συνεπιφέρει μείζονας περιπλοκάς». Επισημαίνει ο Βενιζέλος ότι προσπαθεί να καθυστερήσει την επέλαση των Τούρκων στη Θράκη, ώστε να μπορέσουν να φύγουν σώοι οι Έλληνες παίρνοντας μαζί τους κάποια από τα πράγματά τους… Οι «σύμμαχοι» του δίνουν περιθώριο δεκαπέντε ημερών… Μετά…
Η ελληνική αντιπροσωπεία καλείται να υπογράψει την τελική επαίσχυντη συμφωνία. Αρνείται, αφού, όπως λέει, δεν κρίθηκαν επαρκείς οι αντιρρήσεις της και δεν ήταν εξουσιοδοτημένη για υπογραφή. Αποχωρεί από τη διάσκεψη. Οι «σύμμαχοι» υπογράφουν όλοι τον θάνατο της ελληνικής Θράκης.
Ο τελευταίος εκβιασμός δεν έχει ακόμη πέσει στο τραπέζι: οι «σύμμαχοι» δίνουν ένα μήνα περιθώριο για εκκένωση της Θράκης. Σε αντίθετη περίπτωση, λένε, θα αποκλείσουν όλα τα ελληνικά λιμάνια και θα πολεμήσουν, μαζί με τους Τούρκους, για να διώξουν τους Έλληνες από τη Θράκη..!
Ο Πάγκαλος δεν συμφωνεί με την εκκένωση της Θράκης. Καλεί όλους τους Έλληνες στα όπλα: «Θα χάσωμεν την Θράκην διότι είμεθα άνανδροι και δειλοί», λέει… «Εάν οι σήμερον υπό τα όπλα αξιωματικοί και οπλίται θελήσουν, είναι υπεραρκετοί να κάμψουν την οφρύν του επηρμένου Τούρκου»…
Ο Νικόλαος Πλαστήρας (φωτό) παραμένει στα Μουδανιά λίγες ημέρες και κατόπιν μεταβαίνει στην Ανατολική Θράκη για να επιθεωρήσει τα ελληνικά στρατεύματα στη Ραιδεστό, στις Σαράντα Εκκλησιές, στην Τυρολόη κλπ. Στις 24 Σεπτέμβρη 1922, στην Αδριανούπολη, έξω από το ελληνικό στρατηγείο, χιλιάδες συγκεντρωμένοι Έλληνες του ζητούν να του μιλήσει.
«Η Θράκη αποτελεί την ψυχή της Ελλάδας. Ο Στρατός μας ανασυγκροτείται ώστε να αποτελέσει το προπύργιό της. Επιθεώρησα τα στρατεύματα και οι εντυπώσεις μου είναι υπεραισιόδοξες. Να έχετε θάρρος! Η Επανάσταση επαγρυπνεί και το ζήτημά σας το διαχειρίζεται ο μέγιστος των πολιτικών!».
Στις 28 Σεπτέμβρη η διάσκεψη των Μουδανιών τερματίζεται με την υπογραφή στρατιωτικής σύμβασης και του πρωτοκόλλου ανακωχής. Με τη σύμβαση ορίζεται ότι «αι Συμμαχικαί Κυβερνήσεις αποφασίζουν να αποδώσουν» στην Τουρκία την Ανατολική Θράκη και την Αδριανούπολη..! Η ελληνική αντιπροσωπεία δεν έχει υπογράψει το πρωτόκολλο ανακωχής… Και δεν έχει υπογραφεί γιατί η ελληνική αντιπροσωπεία έχει δηλώσει πως δεν δέχεται την ουσία του πρωτοκόλλου ανακωχής.
Στις 26 Σεπτέμβρη η ελληνική αντιπροσωπεία δηλώνει ότι δεν είναι εξουσιοδοτημένη να δεχτεί τις οριστικές αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων οι οποίες επιβάλλονται στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, η ελληνική αντιπροσωπεία καταθέτει τις δικές της προτάσεις για την ασφαλή εκκένωση της περιοχής, ζητώντας προθεσμία ενός μήνα αντί των δεκαπέντε ημερών που προέβλεπε η συνθήκη.
Όταν γίνεται η τελευταία δήλωση των Ελλήνων αντιπροσώπων, η συνθήκη έχει ήδη υπογραφεί από τους «συμμάχους» και τους Τούρκους..! Η ανατολική Θράκη είναι πλέον παρελθόν για την Ελλάδα…
Η απώλεια της Θράκης βαραίνει ακόμη περισσότερο το κλίμα για τους «εθνοκτόνους», όπως αποκαλούνται οι συλληφθέντες πολιτικοί και ο αρχιστράτηγος Χατζηανέστης, οι οποίοι μεταφέρονται στις φυλακές Αβέρωφ.
Στις 30 Σεπτέμβρη επιστρέφουν στην Αθήνα τα μέλη της ελληνικής αντιπροσωπείας από τα Μουδανιά και συγκαλείται πάραυτα υπουργικό συμβούλιο. Η κυβέρνηση αποφασίζει να υπακούσει «εις τας εντολάς» και να υπογράψει το πρωτόκολλο ανακωχής…
Αμέσως μετά ο Βενιζέλος δηλώνει:
«Εάν επιμέναμε για την Ανατολική Θράκη, υπήρχε φόβος να χάναμε και την Δυτική. Η αδιαλλαξία μας θα προκαλούσε την αυτονόμησή της, που ως πρόταση είχαν έτοιμη οι Τούρκοι, υποστηριζόμενοι από τους Γάλλους και τους Ιταλούς και πιθανόν θα την στήριζαν και οι Άγγλοι!».
Οι Έλληνες της Θράκης αρχίζουν να αναχωρούν πανικόβλητοι και πεζοί για να γλυτώσουν από την επερχόμενη τουρκική λαίλαπα.
Η Επαναστατική Επιτροπή συζητά, την ίδια ώρα, τη διενέργεια εκλογών για να τερματίσει τον βίο της. Ο Βενιζέλος, ο οποίος δεσμευόταν ότι θα απέχει οριστικά από την πολιτική, αρχίζει πάλι να κινεί τα νήματα των εξελίξεων στην Ελλάδα… Μιλάει σε «κλειστό κύκλο» και εκφράζει την έκπληξή του για την καθυστέρηση των εκλογών, θεωρώντας απαραίτητη την άμεση διεξαγωγή τους…
Σαν να μην πέρασε μια μέρα…
Συνεχίζεται…